مجله خبری روزلاگ: یکی از آفات امروز جامعه علمی کشور، پدیده «کتاب سازی» است. موضوعی که اگر فکری برای آن نشود، و به هر نحو با آن مقابله صورت نگیرد، بیم آن می رود که در آینده ای نچندان دور، تهدیدی جدی برای همه پیشرفت های علمی کشور محسوب شود. به عبارت ساده تر، کتاب سازی تعدادی معدود می تواند کل زحمات مولفان، علما و دانشمندان، اساتید و دانشجویان، پژوهشگران، نویسندگان و بطورکلی همۀ جامعه علمی کشور را زیر سوال ببرد! خوشبختانه هنوز این اتفاق نیافتاده است؛ یعنی هنوز کلیت فعالیت های علمی کشور مبرا از «تقلب»، «سرقت علمی»، و «تخلف» است؛ و این موضوع «استثناء» محسوب می شود؛ اما اگر از پدیده کتاب سازی مقابله نشود، نتایج شوم آن خیلی زود دامن جامعه علمی کشور را خواهد گرفت.
از اینرو در این مطلب، کوشیده ایم تا راهکار استاد ایرج افشار سیستانی برای جلوگیری از کتاب سازی و تخلفات علمی را مطرح کنیم. این راهکار به ظاهر ساده اما موثر، وقتی از زبان پژوهشگر سرشناسی چون استاد افشار سیستانی بیان می شود، نشان دهنده عملی بودن آن است. در ادامه ابتدا تعریفی از کتاب سازی را از پژوهشگر ارجمند، یونس کرامتی آورده شده است و سپس راهکار استاد افشار سیستانی مطرح می شود:
کتابسازی چیست؟ (تعریف دانشنامه ای _ فرهنگ نامه ای)
یونس کرامتی: واژه کتابسازی تا جایی که من دریافته‌ام، واژه‌ای نو در زبان فارسی به‌شمار می‌رود. به‌نظر شماری از اهل هنر کتابسازی را فرایند آماده‌سازی هنری کتاب و برابر نهاد Art of Book است و بر آنند که برابر نهاد رایج‌تر Art of Book یعنی«کتاب‌آرایی» به اندازه کتابسازی دقیق نیست. البته پیداست که در نوشته حاضر با این مفهوم مثبت کتابسازی سر و کار نداریم.
من با پیشنه دانشنامه‌نگاری، فرهنگ‌نویسی و البته تحصیل آکادمیک در حوزه علوم پایه و مهندسی، عادت کرده‌ام که پیش از ورود به هر بحث، اصطلاحات پایه مرتبط با آن بحث را تعریف کنم. پس اکنون نیز با تعریفی «دانشنامه‌ای/فرهنگ‌نامه‌ای» مقصود خود از واژه کتابسازی را روشن می‌کنم.
کتابسازی: فرایند شکل‌دهی به تمام یا بخش مهمی از یک اثر صرفا با کنار هم «چیدن» آثار و اندیشه‌های دیگران با ذکر نام آنان اما بدون کمترین نوآوری، یا انتشار دوباره تمام یا بخش مهمی از یک اثر یا مجموعه‌ای از چند اثر خود بدون افزودن نکاتی تازه یا اصلاحات محتوایی و ساختاری چشمگیر اما با عنوانی نو و انتشار اثر به نام خود یا دیگری چندان که حاصل کار مزیتی برای مخاطب دربر نداشته باشد.
یکی از وجوه تمایز «آنچه از این تعریف برمی‌آید» با استنباط‌های دیگران از اصطلاح «کتابسازی» آن است که حاصل فرایند صرفا به آنچه که ما عادتا آن را «کتاب» می‌نامیم منحصر نمی‌شود. در واقع در اصطلاح «کتابسازی»، «کتاب» توسعا به معنی «اثر» به‌کار رفته است. حاصل کار می‌تواند، کتاب سنتی یا دیجیتال، مقاله‌ای در یک مجله یا مقاله/یادداشتی در وبگاه یا وبلاگ شخصی، جزوه درسی، یک یا چند شماره از یک مجله یا روزنامه، مجموعه‌ای دربردارنده چندین و چند عکس، نقاشی یا خطاطی همراه با توضیحاتی درباره آن‌ها یا هر چیز دیگر باشد.
با این تعریف از «ساخت» اصطلاحاتی چون «مقاله‌سازی»، «جزوه‌سازی»، «مجله‌سازی» و «چیزسازی!» بی‌نیاز می‌شویم؛ و به گمانم باید هم چنین باشد زیرا مساله مهم در این میان عوامل وادارنده و بازدارنده این فرایند هستند و نه شکل و شمایل و قالب محصول نهایی.
نکته دیگر آنکه در این تعریف یکی از مهم‌ترین مصادیق کتابسازی که کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد لحاظ شده است و آن این که اگر یک نفر با به هم چسباندن چند مقاله یا بخش‌هایی از چند کتاب خود کتابی جدید پدید آورد، یا کتاب خود را صرفا با تغییر نام و بدون اصلاحات شایسته در محتوا یا ساختار ارائه کند، کتابسازی کرده است.
اما اگر همو، مثلا چندین منبع مهم بیابد که در محکم‌تر شدن استدلال‌های او در کتاب/مقاله نخست موثر باشد یا ساختار اثر را به دلایل موجه تغییر اساسی دهد (مثلا با هدف تسهیل آموزش کتاب) یا اگر کسی مقالات خود یا کسی دیگر را که طی سال‌های دراز در مجلات و دانشنامه‌های مختلف نوشته شده‌اند، گردآوری و با نظم و ترتیبی مشخص و منطقی و با افزودن نمایه‌هایی سودمند (این یکی خیلی مهم است) در یک مجموعه منتشر کند، نمی‌توان کار وی را کتابسازی شمرد.
راهکار ساده اما موثر استاد ایرج افشار سیستانی برای پیشگیری از کتاب سازی و تخلفات علمی
استاد ایرج افشار سیستانی در گفتگو با خبرگزاری کتاب ایران بیان می دارند: متأسفانه کتابسازی در حوزه ایرانشناسی بسیار زیاد شده است. برای نمونه یکی از کتاب‌های مربوط به سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران کاملاً کتابسازی است.
من حدود ۴۰ عنوان کتاب درباره خلیج‌فارس تألیف کرده‌ام. افرادی زیادی بدون اجازه من از این آثار استفاده کرده‌اند و مطالب آثار من در این حوزه را در کتاب‌های خود آورده‌اند. اخیراً کتابی را دیدم که حدود یک‌صدهزار تومان قیمت دارد و در قطع نفیسی چاپ شده و تمام مطالب آن از کتاب من گرفته شده بود.
معتقدم اگر پژوهشگری نامه‌ای دوستانه یا رسمی دست‌اندرکاران اهل قلم می‌نویسد که آثارش مورد سرقت ادبی قرار گرفته، این نهاد باید آن را پیگیری کند. اگر چند مورد از این کتاب‌سازی‌ها رسانه‌ای شود این قضیه برطرف می‌شود.
جمع بندی: پیشگیری از کتاب سازی و تخلفات علمی با رسانه ای کردن و پیگیری قانونی
بیان شد که کتاب سازی به نوعی تخلف علمی محسوب می شود و عملی نکوهیده است. مطابق تعریف یونس کرامتی دو وجه عمده برای کتاب سازی متصور است:
۱. فرایند شکل‌دهی به تمام یا بخش مهمی از یک اثر صرفا با کنار هم «چیدن» آثار و اندیشه‌های دیگران با ذکر نام آنان اما بدون کمترین نوآوری.
۲. انتشار دوباره تمام یا بخش مهمی از یک اثر یا مجموعه‌ای از چند اثر خود بدون افزودن نکاتی تازه یا اصلاحات محتوایی و ساختاری چشمگیر اما با عنوانی نو و انتشار اثر به نام خود یا دیگری چندان که حاصل کار مزیتی برای مخاطب دربر نداشته باشد.
همانطور که مشاهده شد، استاد ایرج افشار سیستانی، دو راهکار برای مقابله با تخلفات علمی و کتاب سازی بیان کرده اند:
۱. پیگیری قاطع شکایت های نویسندگان، مولفان و… تا مشخص شدن نتیجه.
۲. رسانه ای کردن تخلفات علمی و کتاب سازی ها. طبعا این راهکار وقتی به شکلی گسترده انجام گیرد و رسانه های کشور آنرا پوشش دهند، افرادی که قصد کتاب سازی را دارند، از این کار منصرف خواهند شد و به این ترتیب بازار کتاب سازی و رزومه سازی کساد می شود!
تذکر: پیوسته یا جدا نویسی کتاب سازی در این مطلب، مطابق چیزی است که عینا در خبرگزاری کتاب ایران کار شده و لینک هر مطلب در جای خود پیوست گردیده است.
گردآوری و تنظیم: گروه فرهنگ.
منبع: مجله خبری روزلاگ (roozlog.com)
استفاده از مطالب مجله خبری روزلاگ با ذکر منبع (www.roozlog.com) بلامانع است.